Als maatschappelijk werkster bij het Hulpcentrum Jeruzalem ontmoet ik mensen met verschillende achtergronden die enorm verdriet hebben en soms zelfs op de rand van de afgrond staan. Plotselinge dood treft immers iedereen en maakt geen onderscheid tussen leeftijd, religie,sociale status, geslacht, volk of taal.
Een intieme ontmoeting met deze nabestaanden is alleen mogelijk als ik als hulpverlener bereid ben vooroordelen en kritische opvattingen te laten varen, en voorzichtig in de wereld van de ander te stappen, de ander te respecteren, ruimte te geven en er voor hem of haar te zijn.
De Israelische psycholoog prof. Mooli Lahad, gespecialiseerd in trauma, heeft een veelzijdige benadering ontwikkeld voor de verwerking van trauma. Hij bevestigt dat er diverse mechanismes bestaan om met stress en crisis om te gaan, die hij in zeven categorieen onderverdeelt: lichaam, geest, emotie, familie, geloof, samenleving, verbeelding.
In theorie zijn alle categorieen geschikt en toegankelijk voor iedereen, maar als gevolg van levensomstandigheden heeft ieder mens de neiging om zijn of haar toevlucht te nemen tot slechts één categorie, ofwel een specifieke manier van verwerken.
Geloof, een van de zeven categorieen, is verbonden met de spirituele dimensie van de mens. Prof. Mooli bedoelt ermee de drang van de mens om te zoeken naar de betekenis van het leven en de ordening van ons bestaan.
Gebaseerd op mijn werk bij het Hulpcentrum, waar ik juist met ’geloof’ veel in aanraking kom, zou ik de volgende inzichten willen delen.
* Schuld en mededogen - Een van de knelpunten bij nabestaanden die traumatisch verlies lijden, is de vraag: had ik hem of haar kunnen redden? Had ik iets kunnen doen om de dood te voorkomen? Deze indringende vraag gaat gepaard met schuldgevoelens en kan ook leiden tot gevoelens van boosheid, hulpeloosheid en frustratie. In feite is de dood een harde confrontatie met ons gebrek aan controle van de werkelijkheid.
In mijn werk met religieuze gezinnen merk ik dat de dood soms wordt beschouwd als een decreet uit de hemel, en dat mens niet in staat wordt geacht om het verlies te beïnvloeden. Een moeder van wie de dochter omkwam bij een auto-ongeluk vertelde me bijvoorbeeld: ‘Ik ben enorm verdrietig, het doet me pijn, en ik huil 's nachts, maar ik weet dat God bij me is. Ik weet dat het van hem komt en dat hij me kracht zal geven.’
Een vader wiens zoon zelfmoord pleegde, vertelde me meteen gebroken hart: 'We hebben gedaan wat we konden. We begrijpen de wegen van God niet, maar we geloven dat God ons de kracht zal geven om het verdriet het hoofd te bieden.’
In deze gevallen lijkt het geloof de gevoelens van schuld en boosheid te verzachten, te helpen bij de verwerking, en veerkracht te geven.
Maar er zijn ook nabestaanden die met een beschuldigende vinger naar boven wijzen: hoe heeft God ons dit kunnen aandoen en waarom zijn we hiertoe veroordeeld. Door een traumatische dood kunnen nabestaanden soms ook een geloofscrisis ervaren.
• Gemeenschap - In religieuze gezinnen speelt de gemeenschap een belangrijke rol bij de verwerking. Op Shiva-dagen is het huis een bijenkorf, als alle vrienden en bekenden paraat staan, en eten en drinken komen brengen. Ook wordt er driemaal per dag Kaddiesj gebeden, een ritueel dat het gezin vaak een gevoel van steun, warmte en bescherming geeft. De gemeenschap kan in geval van verlies het gevoel van eenzaamheid enigszins verlichten en troost bieden.
Tegelijkertijd zijn er gezinnen die de gemeenschap in die situatie als een bedreiging ervaren en zich ongemakkelijk voelen omdat ze hun verdriet niet in intieme kring kunnen beleven. Ze voelen zich kwetsbaar in de synagoge en op zaterdagen en feestdagen, en ontkomen niet aan het gevoel dat ze steeds met een onderzoekende en meelevende blik worden bekeken. In geval van overlijden als gevolg van zelfmoord is de angst voor stigma en schaamte groot, en ervaren gezinnen moeilijkheden vanwege de doodsoorzaak en de noodzaak om die te verbergen.
De gemeenschap kan troost bieden, maar ook veroordelen
Leden van ultra-orthodoxe gemeenschappen hebben in geval van zelfmoord soms bescherming nodig binnen diezelfde gemeenschap waarop ze in tijden van nood leunen. Zelfmoord is taboe in deze gemeenschap en wordt veroordeeld. In die omstandigheden zijn nabestaanden niet meer de slachtoffers, maar worden ze beklaagden, die de prijs van schaamte betalen voor een daad die ze zelf niet hebben begaan.
• Geest en ziel - De ervaring van contact en communicatie met overledenen houdt veel gezinsleden bezig. Hoewel de overledene niet meer fysiek bij de familie is, wordt nog dagelijk zijn of haar mentale en geestelijke aanwezigheid gevoeld. Gezinnen met een religieuze overtuiging onderhouden contact met de dode door middel van gebeden, het zeggen van Kaddiesj, door herdenkingen en lessen ter nagedachtenis aan de overledene. Bovendien vinden gezinnen troost en betekenis door zich in te zetten voor de gemeenschap en bijvoorbeeld een Torah-rol aan te bieden. Al deze handelingen ter nagedachtenis aan de overledene kunnen nabestaanden een gevoel van waarde en betekenis geven, en een gevoel van voortbestaan en continuiteit. Bovendien geloven religieuze gezinnen in het hiernamaals en het paradijs. De overtuiging dat de dood niet het einde betekent maar dat er een vervolg bestaat, kan nabestaanden rust en vrede geven.
• Behandeling - In conservatieve gemeenschappen wordt psychosociale behandeling na verlies soms uitgelegd als een gebrek aan religieuze overtuiging en kunnen nabestaanden schaamte en schuld voelen over de stap richting therapie. Bovendien wordt behandeling soms gezien als een ongeoorloofde manier van verwerking, die impliceert dat er een extreme situatie bestaat. Het stigma maakt het moeilijk om deze gezinnen te helpen en de juiste steun te geven. Als families desondanks kiezen voor therapie, vragen ze meestal om een behandellocatie die ver verwijderd is van de gemeenschap, en om hulpverleners die niet uit de gemeenschap komen, zodat ze zich maximaal veilig en anoniem kunnen voelen.